Zaha Hadid: een formidabele erfenis
Zaha Hadid: een formidabele erfenis
De op 31 maart op 65 jarige overleden architect Zaha Hadid was een van de bekendste vrouwelijke architecten ter wereld. Haar oeuvre bestaat naast gebouwd werk uit schilderijen en tekeningen waarin ze ideeën uitprobeerde die later getransformeerd zouden worden tot architectuur.
Tot lang na haar afstuderen in 1977 aan de Architectural Association in Londen was de in Bagdad geboren en getogen Hadid een ‘papieren architect’. Ze werd bekend door haar mooie composities vol fragmentarische en hoekige vormen. Een van die ontwerpen was voor de uitbreiding van het gebouwencomplex van de Tweede Kamer in Den Haag, waar ze als medewerkster van het Office for Metropolitan Architecture van Rem Koolhaas in 1978 een bijdrage aan leverde. Ondanks dat het destijds nog jonge bureau de prijsvraag niet won, verwierf het ontwerp veel faam. Pi de Bruijn mocht het parlementsgebouw uiteindelijk bouwen.
Studieproject, Londen 1976-77, Malevich’s Tektonik 
The peak, Leisure club, Hong Kong, 1982/1983
In 1980 startte Hadid haar eigen architectenbureau in Londen. Ze ontwierp wereldwijd gebouwen in de deconstructivistische stijl die ervan uit gaat dat de maatschappij verwarrend en onzeker is. Ze gold ook als pionier op het gebied van computergestuurd ontwerpen. Hadid verwierf de eerste tien jaar vooral theoretische roem. Na opzienbarende ontwerpen als The Peak in Hong Kong (1983) werd in 1993 Hadids eerste gebouw gerealiseerd: de Vitra-brandweerkazerne in Weil am Rhein (Dld). Het gebouw met zijn hoekige, scherpe vormen verraadt Hadids bewondering voor het Sovjet-constructivisme. Hoewel het gebouw niet geliefd was bij de brandweer en inmiddels is ingericht als een expositiecentrum, behoort dit bouwwerk nog altijd tot haar best gewaardeerde werken, net als het museum MAXXI in Rome (2009) en het Aquatics Centre voor de Olympische Spelen in Londen (2012).
Brandweerkazerne, terrein Vitra, Weil am Rhein, foto Han de Kluijver, juni 1993
Geprezen én omstreden
Hadid begon dus laat met bouwen. Het zwaartepunt van haar gebouwde oeuvre ligt in de afgelopen tien jaar. Ze profiteerde sterk van het feit dat architectuur vanaf de jaren tachtig alom gerespecteerd werd in de wereld. Veel van haar werk bestaat bovendien uit publieke opdrachten, waarbij ze de relatie tussen gebouw en stad in acht nam.
In 2004 won ze als eerste en tot nu toe enige vrouw de Amerikaanse Pritzker architectuurprijs. Hadid maakt deel uit van een emancipatoire beweging, die misschien begonnen is met de Japanse metabolisten. Deze architecten zorgden voor een omslag binnen de contemporaine architectuur, waarvan het zwaartepunt jarenlang in het Westen lag. Zo groeide Zaha Hadid in het begin van de 21ste eeuw uit tot een van de grote architecten, die overal in de wereld, maar vooral in de Golfstaten en China, hun iconen bouwen.
Sommige van haar opdrachten waren omstreden. Zo ontwierp ze een gebouw dat vernoemd is naar de Azerbeidzjaanse president Heydar Aliyev, een leider van een land, waar het minder nauw genomen wordt met mensenrechten. Ze werd ook gehekeld om haar ontwerp van het Al Wakrah voetbalstadion in Qatar, zeker toen ze verklaarde weinig tot niets te kunnen doen aan de arbeidsomstandigheden op de bouwplaats.
Poëtische architectuur
Zaha Hadid beperkte zich niet tot een herhaling van dezelfde truc. In de laatste tien jaar van haar leven maakten de fragmentarische vormen steeds vaker plaats voor de welvingen van de computerarchitectuur. Zo bestaat het Heydar Aliyev Cultureel Centrum in Bakoe (2013) vooral uit krullen en vouwen. Bij haar laatste ontwerpen werden de vormen steeds ronder en vloeiender en oogde haar architectuur zo 'vloeibaar' dat het lijkt alsof die uit een fles gegoten is.
Maar haar getekende werk uit de jaren zeventig en tachtig is eigenlijk niet te overtreffen. Ze werkte met opperste concentratie aan haar tekeningen in het volste besef dat het wel tien tot twintig jaar kon duren voordat een tekening leidde tot een ruimte of gebouw. De tekeningen waren onderdeel van een architectonisch project waarin ze streefde naar een heldere, krachtige en poëtische architectuur. De wijze waarop ze ruimte, stromen en beweging wist te vangen in het platte vlak, is nog steeds bijzonder.
Haar schilderijen leggen een duidelijke link tussen haar denken en haar architectuur en mochten daarom in 1988 meedoen aan de tentoonstelling Deconstructivist Architecture in het Museum of Modern Art (MoMA) in New York. Een roemruchte (en mislukte) poging om het deconstructivisme te lanceren als dé nieuwe internationale architectuurstijl. Van alle zes in fragmentarische architectuur excellerende deconstructivisten in het MoMA, onder wie Rem Koolhaas en Frank Gehry, toonde Hadid zich toen het meest beïnvloed door het Russische constructivisme, de Sovjetvariant van het Nieuwe Bouwen uit de jaren twintig. Haar fascinatie met het werk van de Russische Suprematistische kunstenaar Kazimir Malevitsj is hierin duidelijk aanwezig. In sommige ontwerpen doken zelfs letterlijke citaten op uit het werk van Malevitsj.
Merknaam
Zaha Hadid werd jarenlang niet erkend of gezien als arrogant. Haar werk werd veelal niet begrepen of weggezet als opzettelijk geforceerd, maar Hadid had bij ieder project altijd het volste vertrouwen dat het goed zou komen. Ze kon een weg inslaan zonder te weten wat ze aan het einde daarvan zou aantreffen. In de huidige cultuur van risicobeperking klinkt dat als een verademing. Haar werk is dan ook een blijvende oproep aan architecten om durf te tonen.
Inmiddels is Zaha Hadid uitgegroeid tot een merknaam. Haar in Londen gevestigde team ontwerpt niet alleen architectuur, maar ook meubels, gebruiksvoorwerpen, schoenen en zelfs een glazen tafel. De vloeibare glacial tafel bestaat uit twee in elkaar grijpende plassen helder water. De plassen zijn gegoten in plexiglas met behulp van drie tuiten, die tevens als ondersteuning dienen. Die tuiten geven het effect van echt stromend water, wat na het overlijden van Zaha Hadid altijd door zal blijven stromen.
Architectuur Biennale 2016
Tijdens de Architectuur Biennale 2016 in Venetië organiseert Fondazio Berengo een eerbetoon tentoonstelling in het Palazzo Franchetti. De curator van de tentoonstelling is de partner van het bureau Zaha Hadid Architects, Patrik Schumacher. De tentoonstelling duurt tot 27 November, 2016
